کد مطلب:26316 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:31

گنجینه پرسمان » اديان و مکاتب

شيخ مفيد چه كسي بود و چه آثار و خدماتي به اسلام داشت؟

ابو عبدالله محمد بن محمد بن نعمان بن عبدالله عكبري بغدادي در ذيقعدة سال 336 (هـ .ق) در محلة عكبري در ده فرسنگي بغداد چشم به جهان گشود و در شب جمعه سوم رمضان سال 413 (هـ .ق) در سن هفتاد و هفت سالگي در بغداد چشم از جهان فرو بست.

او فقيهي پژوهشگر و متكلّمي زبردست و از شيعيان امامية اثنا عشري بود. در عصر اين عالِم نامدار شيعي، با مجاهدت هاي علمي وي، مكتب كلامي شيعه به اوج كمال خود رسيد. كرسي علم كلام كه در آن زمان يكي از بزرگ ترين مناسب علمي به شمار مي آمد، به وي تعلق داشت.

شيخ مفيد در مناظره و حاضر جوابي مهارت خاصي داشت. او با قاضي عبدالحبار و قاضي ابوبكر با قلاني مناظرات بسياري داشت و همين مناظره ها و مباحثه ها باعث شهرت و تقرّب او نزد عضدالدوله ديلمي گرديد. گويند: لقب مفيد را علي بن عيسي رماني معتزلي، يكي از متكلمان بنام آن زمان، در دورة جواني شيخ مفيد به وي داد.

شيخ مفيد در علم كلام و فقه با هر مسلكي در دولت آل بويه مناظره مي كرد، پيروز مي شد. عالمان معاصر او به خاطر حاضر جوابي و قدرت استدلال و تواناييهاي او در نقض استدلال ها و دلايل طرف، از مناظره با او بيم داشتند، به طوري كه خطيب بغدادي كه از بزرگان علماي اهل سنت است، پس از ذكر وفات او ميگويد: خداوند مردم را از دست او راحت و آسوده كرد.

يكي از علماي اهل سنت در بغداد به نام ابوالقاسم خفّاف، معروف به ابن النقيب پس از شنيدن خبر مرگ او خانة خود را زينت كرد و براي تهنيت و اظهار شادماني در خانة خود نشست و از مردم پذيرايي كرد.

شيخ مفيد زعامت شيعه را در قرن چهارم تا اوايل قرن پنجم بر عهده داشت. او بالغ بر 200 كتاب نوشت. شاگرد او نجاشي قريب به صد و هشتاد رساله و كتاب او را در رجالش بر شمرده است. بيشتر اين تأليفات در رد علماي مذاهب ديگر از قبيل جاحظ، ابن عباد، علي بن عيساي رماني، ابي عبدالله بصري، ابن نباته، جبايي، ابن كلاب، خالدي، نسفي، كرابيسي، عتبي و حلاج و ... است و بعضي نيز پاسخ به سؤالاتي است كه از بلاد دور و نزديك در مسائل اسلامي از او شده است. يك سري از كتاب هاي او در خصوص عقايد شيعه و احكام فقهي خاص اين مذهب نگارش شده است. برخي هم در ردّ و ابطاي آراي برخي از مشايخ همانند شيخ صدوق و ابن جنيد به رشتة تحرير در آمده است.

بنا به نوشتة ورام در مجموعه و ابن ادريس در سرائر هنگامي كه شيخ مفيد در دوران كودكي به اتفاق پدر از عكبري به بغداد آمد و به تحصيل علم پرداخت، نزد شيخ ابوعبدالله معروف به جعل و سپس نزد ابوياسر شاگردي كرد و چون ابوياسر از عهدة پاسخ به سؤالات او بر نمي آمد، وي را به علي بن عيساي رماني كه از بزرگان علماي اهل سنت و جماعت بود، هدايت كرد. شيخ مفيد به خانة او رفت و در مجلس درسش حضور يافت. مجلس پر از جمعيت بود. شيخ مفيد جايي براي نشستن پيدا نكرد، به ناچار در جلو در و در كفش كن قرار گرفت و كم كم به واسطة فضل و دانش، خود را به استاد نزديك كرد. در اين هنگام يكي از شاگردان كه از اهالي بصره بود، از استاد پرسيد: نظر شما دربارةحديث غدير و داستان غار و همراهي ابوبكر با پيامبر(ص) در واقعة هجرت چيست؟

رماني در پاسخ گفت: حديث غدير، روايت [و مشكوك] است، ولي خبر غار، درايت [و معلوم]. روايت نمي تواند با درايت معارضه كند. مرد بصري ساكت ماند و از مجلس بيرون رفت.

شيخ مفيد ميگويد: مرا صبر بر سكوت به سر آمد و گفتم: اي شيخ، چه مي فرماييد. دربارة كسي كه بر امام عادل خروج كند و با او بجنگد؟

استاد گفت: او كافر است. سپس سخن خويش را اصلاح كرد و گفت: او فاسق است.

گفتم: نظر شما دربارة علي بن ابي طالب چيست؟

گفت: او امام است.

گفتم: دربارة طلحه، زبير و عايشه و جنگ جمل چه مي گويي؟

گفت: آنان توبه كردند.

گفتم: تو خود مي داني كه جنگ، درايت است، ولي توبة آنان روايت، و روايت نمي تواند با درايت معارضه كند.

استاد گفت: مگر در آن هنگامي كه آن مرد بصري سؤال خود را مطرح كرده بود، تو حاضر بودي؟

گفتم: آري.

گفت: سؤالت به جا و اشكالت به حق است. سپس پرسيد: نزد كدام يك از استادان درس مي خواني؟ من ابوعلي جعل را نام بردم.

گفت: همين جا بمان تا من بيايم، و به اندرون خانه رفت، چون بيامد، نامة سر به مُهري به من داد و گفت: اين را به استاد بده. من نامه را به استاد دادم. چون نامه را بگشود و خواند، خنديد و گفت: رماني همه آن ماجرا را كه ميان تو و او رخ داد، در اين نامه نوشته است و مرا دربارة تو سفارش كرده و تو را مفيد لقب داده است.

مورخان از طرف امام زمان(عج) سه نامه به شيخ مفيد نقل كرده اند كه در آن نامةحضرت مهدي(عج) او را ستوده و از زحمات و فداكاري هاي او در راه دين تقدير كرده است. حتي مرثيه اي از امام زمان(عج) دربارة شيخ مفيد نقل كرده اند.

شيخ مفيد نزد مردم بغداد با عظمت زيست و با عظمت مرد و چون درگذشت، در بغداد هشتاد هزار نفر در تشييع جنازه اش شركت كردند و پيكرش را در حرم كاظمين(ع) به خاك سپردند.[8]

دو تن از شاگردان برجستة او سيد رضي و سيد مرتضي هستند. سيد رضي جمع آوري كننده خطبه هاي نهج البلاغه است و معرفي اين اثر ارزشمند به جهان اسلام و نام گذاري آن به نهجالبلاغه توسط وي انجام شده است.

سيد مرتضي از عالِمان بزرگ شيعي است. اين دو برادر بودند و شبي شيخ مفيد حضرت فاطمه را در خواب ديد كه دو فرزندش امام حسن و امام حسين را براي تعليم نزد او آورده است؛ فردا اين دو سيد به همراه مادرشان به منزل شيخ براي يادگيري دانش آمدند (بنابر آنچه نقل شده است).

يكي از آثار ارزشمند شيخ مفيد كتاب بسيار مختصر، اما بسيار ارزشمند و جامع به نام اوائل المقالات است كه در آن عقايد شيعه را نوشته و جمع كرده است.

[8]غلامحسين مصاحب، دايره المعارف فارسي، ج 3، ص 2820 و 2821 و حسينيدشتي، معارف و معاريف،ج 9، ص 535 تا 537 (با اندكي تغيير).